از چند دهه‌ی پیش تا کنون رسمی متداول شده که مؤلفان و نویسندگان مجموعه‌ی مقالات و نوشته‌های خود در نشریات را گردآورده و به‌گونه‌ی یک کتاب مستقل انتشار می‌دهند. شیوه‌ای مقبول که فواید بسیار دارد از جمله آنکه از پراکندگی نوشته‌ها جلوگیری کرده و همه‌ی آنها را به صورت اثری مضبوط و یکجا به جویندگان عرضه می‌دارد.

نویسنده این سطور نیز حدود پانزده سال پیش نخستین مجموعه‌ی مقالات منتشره‌ی خود در مجلات و مجموعه‌های مختلف را که از سال ۱۳۵۰ به بعد انتشار یافته بود در یک مجلد تحت عنوان «هفت‌ اقلیم کتاب» توسط انتشارات امیرکبیر منتشر کرد. سپس چند سال بعد دومین مجموعه را با عنوان «هفت شهر کتاب» به نفقه‌ی همان ناشر عرضه داشت. اینک با گذشت چند سال ضروری دید که دسته‌ای دیگر از نوشته‌ها و مقالات و یادداشت‌های خود را که در سال‌های اخیر نگاشته گرد آورد. مقالات این مجلد حاوی دسته‌ای از عناوین است که سال‌ها پیش برای دانشنامه‌ی ایرانیکا نوشته‌ام و همه‌ی آنها مقبول طبع سخت‌گیر روان‌شاد دکتر احسان یارشاطر قرار گرفته و در مجلدات گوناگون آن دانشنامه به چاپ رسیده است. بقیه‌ی مندرجات این دفتر مقالات یا رساله‌های کوتاهی است که در نامه‌ی فرهنگستان، نامه‌ی بهارستان، پیام بهارستان، گزارش میراث، ایرانشهر امروز و برخی جشن‌نامه‌ها و یادنامه‌ها درج گردیده و انتشار یافته است. این‌ها همه پراکنده بودند و گاه به آسانی دستیاب نمی‌شدند، حتی خود من نیز برای یافتن برخی، باید مدت‌ها صرف وقت می‌کردم. باری آنچه در این مجموعه فراهم آمده مشتمل بر ۶ بخش است و علی‌رغم آنکه در عنوان کتاب اشاره به شصت گفتار شده کل کتاب شامل ۸۷ مقاله و یادداشت و رساله در شش بخش زیر است:

بخش اول: قهوه و قهوه‌خانه در ایران، عنوان کتاب را نیز از نام این بخش اقتباس کرده‌ام. این بخش حاوی چهار مقاله است: دو مقاله‌ی نخستین یعنی قهوه و قهوه‌خانه نخستین‌بار در ایرانیکا به چاپ رسیده اما متن فارسی و یادداشت‌های مفصل آن بار اول است که در این مجموعه انتشار می‌یابد. مقاله‌ی سوم یعنی تنباکو در ادب فارسی در نشریه‌ی نامه‌ی پارسی به چاپ رسیده اما در آن تجدیدنظر کرده و مطالبی به آن افزوده‌ام. مقاله‌ی قلیان و یادداشت‌های آن در سال‌های اخیر نوشته شده و نخستین‌بار است که مجال انتشار می‌یابد.

بخش دوم: پژوهش‌های ادبی نیز شامل چند مقاله‌ی مفصل است که برخی از آنها در نامه‌ی فرهنگستان به لطف استاد احمد سمیعی‌گیلانی به چاپ رسیده و بقیه در مجله‌ی کوته‌نشر ایرانشهر امروز و چند نشریه‌ی دیگر انتشار یافته‌اند.

بخش سوم: تحقیقات تاریخی، اکثر نوشته‌ها و پژوهش‌های این بخش ویژه‌ی عصر قاجار و رجال آن عصر و مسائل خاص آن دوره‌ی مهم و پرحادثه است. به‌خصوص باید از مقاله‌ای یاد کنم که به معرفی ترجمه‌ی تازه‌ای از حاجی بابای اصفهانی اثر محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه پرداخته شده است.

بخش چهارم: از گوشه و کنار ایران، موضوع نوشته‌های این بخش افزون‌بر مقالات جغرافیایی و شناسایی گوشه‌وکنار ایران‌زمین، حاوی چند پژوهش پیرامون اوضاع اقتصادی ایران عصر قاجار، سیاحتگران اروپایی در ایران، معرفی چند شهر و شهرک در مناطق مختلف کشور و یک گزارش پیرامون روستاهای ارمنی‌نشین چهارمحال بختیاری است.

بخش پنجم: بزرگان ایران‌زمین، نگارنده از زمان درگذشت شادروان استاد ایرج افشار تاکنون چندین مقاله درباره‌ی وی نوشته و یکی‌دو بار سخنرانی داشته‌ام. مجموعه‌ی این‌ها قسمت نخست این بخش را تشکیل می‌دهد، مطالب دیگر راجع به استاد حبیب یغمایی، دکتر منوچهر ستوده، دکتر باستانی‌پاریزی، استاد احمد اقتداری، دوست درگذشته‌ام کاظم برگ‌نیسی و چند نویسنده و دانشمند دیگر است که به تفاریق در مجلات و یادنامه‌های مختص آنان به چاپ رسیده است.

بخش ششم: گوناگون، چنان‌که از عنوان آن پیداست مندرجات این بخش، نوشته‌ها و مقالات کوتاه و بلندی است که به تناسب در موقعیت‌های مختلف نوشته شده یا مکتوب برخی سخنرانی‌هاست. از میان آنها مقاله‌ی مفصل دبستان را برای دانشنامه‌ی ایرانیکا نوشته‌ام. بیشتر این مقالات در نشریه‌ی گزارش میراث و ایرانشهر امروز انتشار یافته و برخی دیگر در نشریات کتاب ماه از انتشارات خانه‌ی کتاب.

در اینجا باید اضافه کرد که مقالات و مندرجات این دفتر فقط شامل نوشته‌هایی می‌شود که در مجلات و نشریات و یادنامه‌ها به چاپ رسیده و هیچ‌یک از مداخل و عناوینی که برای درج در دائرة‌المعارف‌ها و دانشنامه‌ها نوشته‌ام در آن وارد نشده است.

باری تنظیم و تدوین مجموعه‌ی مقالات یک نفر و عرضه‌ی یکجای آنها به خوانندگان و طالبان این‌گونه مطالب فرصت می‌دهد که نظری همراه با نگاه منصفانه و بی‌طرفانه به آن معطوف دارند و نویسنده را نیز از انتقادات درست و سازنده‌ی خود بهره‌مند سازند. نویسنده امید دارد بتواند در آینده مقالاتی را که ویژه‌ی دائرة‌المعارف‌ها نگاشته نیز در مجلّدی جداگانه عرضه دارد.