Ṣad sāl shiʻr-i zanān-i Īrān: Muntakhab-i shiʻr-i āzād, nīmāyī va sipīd

در جهان کهن، حضور زنان در عرصه‌های فرهنگی بسیار محو جلوه می‌کند. اگر دامنه‌ی این عرصه‌ها به شعر منحصر شوند، مشخص می‌شود در لابلای تذکره‌ها و منتخب‌های ادبی، گاه نام زنانی را هم می‌توان یافت. اغلب آنان به شیوه‌ای تفننی و ذوقی، به آراستن و نظم بخشیدن احساس و کلمه‌هایشان پرداخته‌اند. البته این گروه از خاندان‌های فرهنگی یا سیاسی برخاسته‌اند نه طبقه‌های دیگر. شاعران زن در ادوار کهن به گونه و طرز مردان شعر و غزلی گفته‌اند. شمار زنان شاعر، هرچه به زمانه‌ی متأخر نزدیک‌تر می‌شویم، فزونی یافته است. رابعه دختر کعب قزداری (سده‌ی ۴ هـ.ق) و مهستی گنجه‌ای (سده‌ی ۶ هـ.ق) از جمله‌ی اندک‌بانوانی هستند که تا حدی سنت‌های اجتماعی و ادبی عصر را به کناری زدند. باوجود سروده‌های پراکنده و محدود، تاریخ ادبیات نام ایشان را یاد نبرد. هرچند روزگار حضور آنان را به هیچ‌روی برنمی‌تافت.

در اواخر سده‌ی نوزدهم و به‌ویژه در اوایل سده‌ی بیستم میلادی، زنان ایرانی به‌تدریج با دگرگونی‌های اجتماعی و انسانی جدید همراه شدند. صورتی دیگر از زندگی در میان شماری از آنان رواج یافت. آنان در زمینه‌های گوناگون فرهنگی به تکاپو پرداختند. شکل‌های سنت‌کیشانه‌ی حضور زنان را به برام و انتقاد و اعتراض نهادند. کوشیدند پوسته‌ی تنگناها را نادیده بگیرند. به جستجوی هویتی گمشده برآمدند یا آنکه هویتی دیگر را طلب کردند. روان‌شناسی زنان شاعر در این دوره جلوه‌هایی خودآگاه یا ناخودآگاه از خواسته‌ها و آرزوهای انسانی و زنانه‌ی آنان است؛ گاه به صراحت و گاه به اشاره.

شعر در چارچوب سنت‌های ادبی پس از بانوان شاعر دوره‌ی قاجار و دو نماد این شاعران یعنی طاهره قرة العین و نیمتاج، در آثار زنان شاعر دیگر، به‌ویژه عالمتاج/ ژاله‌ی قائم‌مقامی، پروین اعتصامی و سیمین بهبهانی متداوم می‌شود. این شاعران با گرایش‌های زنانه یا مادرانه و با نگاهی مستقیم یا غیرمستقیم (تجربی، استعاری و تمثیلی) شماری از دیگر بانوان شاعر هم‌دوره یا دوره‌های بعد از خود را به تجدد در قالب‌های کهن شعر ترغیب می‌کنند.

زنان شاعر در روند تجدد ادبی از شعر آزاد به سوی شعر نیمایی پیش رفته‌اند و از شعر نیمایی به سوی شعر سپید. یعنی روند عمومی شعر جدید فارسی در سال‌های ۱۲۹۹ـ ۱۳۹۹ در آثار آنان نیز دیده می‌شود؛ حرکت از ساختار موسیقایی عروضی‌تر به سوی ساختاری منثور و هم‌زمان تغییر تدریجی زبان ادبی به سوی زبانی متمایل به گفتار. البته در سروده‌های شماری از زنان، نمودهایی از توجه به سیاست و اجتماع، گاه به صورتی مستقیم و گاهی غیرمستقیم دیده می‌شود.

در شعر زنان شاعر، رمانتی‌سیسم فردی یا اجتماعی، گاه منحصر است به رمانتی‌سیسم و گاه همراه با مدرنیسم است؛ یعنی گاه با جهانی ساده‌تر و گاه با ساختارهایی پیچیده‌تر در زبان و شکل ادبی.هر چه در سده‌ی یادشده پیش‌تر می‌آییم، از این یک نشانی بیشتری می‌توان یافت. البته به لحاظ کمّی، در نیمه‌ی دوم این سده، بر شمار زنان شاعر افزوده می‌شود؛ زیرا در این دوره امکان تحصیل و مطالعه و حضور آنان در قلمرو فرهنگ و اجتماع بیشتر است؛ چنین حضوری در روند عام شعر جدید فارسی بسیار تأثیرگذار است.

این کتاب دربرگیرنده‌ی منتخبی است از شعر زنان در سال‌های ۱۲۹۹ـ ۱۳۹۹ شمسی. در این مجموعه فقط به شعر آزاد، نیمایی و سپید توجه شده است. به سبب شمار بسیار زیاد شاعران زن ـ اعم از سرشناس و غیرسرشناس و حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای ـ از هر شاعر فقط یک شعر انتخاب شده است.

هدف این کتاب تحلیل و بررسی آثار شاعران زن نبوده است. حضور شاعران در این کتاب، به ترتیب سال تولد آنان است. در صورت یکسان بودن سال تولد، ترتیب الفبایی نام شاعران رعایت شده است. در انتخاب اشعار، معیارهای ادبی و زیبایی‌شناختی، در کنار ویژگی‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی به صورت هم‌زمان مدنظر بوده است.